TAVŞANLI ULU CAMİ / ŞEYH DEDEBALİ CAMİ

               Ulucami Mahallesi, Arslanbey Caddesi ile Ulucami Sokak kesişiminde konumlanmaktadır. Dedebali Cami adıyla bilinen ilk cami Arslan Bey tarafından M. 1430 yılında yaptırılmıştır. Arslanbey’in vefat tarihi 1432’dir ve mezarı da Ulucami bahçesindedir.

Arslanbey döneminde inşa edilmiş bu ahşap yapı daha sonra yıkılmış ve yerine günümüze ulaşan Ulu Cami yapılmıştır. Kitabesi mevcut olmadığından en son halini ne zaman aldığı kesin olarak bilinememektedir. Ancak Ulucami'nin içinde bulunan “Maşallah” hat yazısının altında onarım geçirdiği M. 1883 tarihi tespit edilmiştir. Bu tarihte cami bir restoreden geçmiştir.

Şehrin merkezinde bulunan Ulucami, bir külliye halinde 1250 metrekarelik alanı kapsamaktadır. Parselin doğusunda Arslan Bey Türbesi ve günümüzde kullanılmayan Zeytinoğlu Kütüphanesi’nin ilk binası yer almaktadır. Yine cami bahçesine Zeytinoğlu Medresesi inşa edilmişse de medrese yıkılmış ve iş merkezleri oluşturulmuştur. Caminin doğu, batı ve kuzeyden olmak üzere üç adet girişi vardır. Kuzey cephede yer alan cümle kapısından son cemaat yerine geçilir. Minaresi son cemaat yerinin batı cephesindedir.

MALZEMESİ VE MİMARİSİ :

Yapının duvar örgü sistemi, kesme taş arası beş sıra tuğlalıdır. Son cemaat yeri ahşap olup minaresi tuğladır. Plan ve örtü sistemi kare planlı bir yapıdır ve beş gözlü son cemaat yeri mevcuttur. Dört kalın paye/sütun, merkezi kubbeyi taşır, geniş bir iç hacme sahiptir ve merkezi kubbeyi sekiz küçük kubbe çevreler. Kubbeler yarım küre formundadır. Yapının kuzey doğu ve batısında olmak üzere üç girişi mevcuttur.  Ortadaki dört köşeli ve dört ayak üzerine yapılan kemerler, merkezi kubbenin ağırlığını taşıyan sekiz küçük kubbeyi destekler ve büyük kubbeyi çevreleyen sekiz küçük kubbenin ortadakileri köşedekilere nazaran daha yüksektir.

DIŞ YAPI:

a- Kuzey Cephe:

 Kuzey cephe girişinde beş gözlü, ahşap ve kubbeli son cemaat yeri bulunmaktadır. Duvarları düzgün kesme taştan örülmüştür ve cümle kapısı da bu cephededir. Sade silmeli sütünce vardır ve cümle kapısının iki yanında iki dikdörtgen taş kemerli, düzgün taş silmeli pencereler mevcuttur ve bu pencereler son cemaat yerine açılır. Son cemaat yeri içten sıvalı ve beyaz badanalıdır. Son cemaat yerindeki kubbeleri ahşap payeler taşır ve cümle kapısının üzerinde ayna kısmında revzen pencereler mevcuttur.  Son cemaat yerinin kubbeleri 1970 yılında yapılan onarımda beton ile şaplanarak dıştan saçla kaplanmıştır yine aynı tarihte camekan için alınmıştır.

b- Güney Cephe:

Güney cephe, kesme taş arası tuğla hatıllı duvar örgüsüne sahiptir ve bazı bölümlerde tuğlalıların dikine yerleştirildiği görülmektedir. Bu cephede, alt sırada dört adet, dikdörtgen kaş kemerli, düzgün taş silmeli pencereler mevcuttur. Ortadaki iki pencerenin üst hizasında ise üç adet oval dikdörtgen çerçeve içine alınmış pencereler bulunur. Cephenin ayna kısmında aynı formda üstü firuze çinili panolu tek bir pencere yer alır.

c- Doğu Cephe.

Doğu cephede camekan ve saç sundurmalı basit bir giriş mevcut olup düzgün taş arası tuğlalı duvar örgüsüne sahiptir. Yedi adet pencerenin yer aldığı bu cephede alt sırada bulunan pencereler dikdörtgen kaş kemerli, düzgün taş silmelidir ve ikinci sırada iki adet oval pencere, üçüncü sırada ise tek oval pencere mevcuttur. Caminin şadırvanı bu cephedeki girişin önünde yer almaktadır. Şadırvan sekizgen formda, mavi damarlı bir mermer malzemeden yapılmış olup ortasında havuzlu fıskiyesi vardır. Şadırvanın üzeri demir doğramalı camekanla kapatılmıştır.

d- Batı Cephe

Bu cephede ahşap sundurmalı camekan içine alınmış bir giriş mevcuttur. Duvar örgüsü düzgün taş arası tuğla hatılldır. Cephede yedi adet pencere mevcuttur. Alt sırada dört adet  kaş kemerli dikdörtgen pencere, ikinci sırada iki adet dikdörtgen çerçeveli oval pencere ve üst sırada aynı formda tek pencere yer almaktadır

İÇ YAPI/HARİM KISMI

Harim kısmı kare planlıdır. Merkezi kubbesi ve çevresinde sekiz adet küçük kubbesi bulunur. Harimin merkezinde bulunan ana kubbe kare kesitli dört ayak-sütun tarafından taşınmaktadır. Bu dört ayak birbirine ve beden duvarlarına kemerlerle bağlanmaktadır. Duvarlara bağlandığı yönlerde destek ayaklar bulunmaktadır. Cami duvarları kesme taştan ve araları 5 sıra tuğla hatıllı olarak örülmüştür.

Dört sütundan biri olan ve caminin güneydoğu bölümünde yer alan sütun, 1970 Gediz Depremi nedeniyle ciddi bir hasar görmüş ve bundan dolayı da bu sütun demir bir kelepçe ile sağlamlaştırılarak tamamen yıkılması önlenmiştir.

1. Mihrap:

Harim kısmında yer alan orijinal ahşap mihrap kaldırılmış ve yakın zamanda çini bezemeli bir mihrap yapılmıştır. Caminin güney duvarında yer alan mihrap sivri kemerli niş biçimindedir ve sır altı tekniğinde çini panolarla kaplanmıştır. Nişi, kobalt mavi zemin üzerine sarı renkte besmeleyle başlayan “Ayet-el Kürsi” yazısı çevrilmektedir. Yazı kuşağı oldukça kalın bir bordür oluşturur. Yivli mihrap nişinde ise şeffaf sır altına firuze kobalt mavisi, kırmızı ve beyaz rengin hâkim olduğu üç simetrik yaprakların ve kobalt mavi zemin üzerine beyaz renkte rumilerin birleşmesinin oluşan motifler hâkimdir. Mihrabın iki yanında bulunan süs sütunçelerinde beyaz zemin üzerine mavi hardal sarısı, kırmızı, kobalt mavisi ve beyaz renklerin hâkim olduğu erik çiçekleri ve ince dalların meydana getirdiği dekor yarım şemselerden oluşan ana motifi çevrilmektedir. Mihrabın en üst sırasında zikzak desenli firuze renkli çini parçalardan yapılmış bir korniş mevcuttur. Mihrap altı üzerine kalem işi bitkisel tezyinat ile yapılmış ve mihraptaki ayet kitabesinde “Fevelli Vecheke Şetra Mesicidl Haram…” ayeti nakşedilmiştir.

2. Minber

Mihrabın sağ tarafında yer alan minber, ahşaptır; korkuluk kısmı ajur tekniğinde geometrik yıldız motifleri ile süsüdür. Üstünde yer alan ayna, ajur tekniğinde bitkisel motiflidir ve üçgen şeklinde gövde kanatları dikdörtgen formların çakma tekniğinde merkezde rüzgâr gülü motifi oluşturan bir form etrafında gelişmiştir. Tüm minber ahşabı, kahverengi ve beyaz boya ile boyalıdır ve taht kısmında yine ajur tekniğinde bir ahşap işçiliği görülür ve taht kısmı prizmatik örtüye sahiptir.

3. Müezzin Mahfili:

Konik kaideli ahşap korkuluklu yandan tek spiral ahşap merdiveni olan mahfili cümle kapısının üstünde yer alır. Konik kaidenin üzeri barok özellikler gösteren kalem işi süslemelere sahiptir. Işınsal düzenlenmiş çiçek motifleri ağırlıktadır ve renkler sarı, yeşil siyah ve kahverengidir. Ahşap olan bu mahfile spiral bir merdivenle çıkılmaktadır ve bu yönüyle daha çok “müezzin köşk” tanımlaması yapılmaktadır.

CAMİ İÇİ VE KUBBE SÜSLEMELERİ İLE HAT YAZILARI

Anadolu’daki çiçek bezemeli camilere en güzel örneklerden biri olan Tavşanlı Ulu Cami’nin kubbe içi süslemesi de görülmeye değer bir formdadır. Kubbe süslemesinde yine saksılar içinde rengarenk çiçekler ve kırmızı pembe güller resmedilmiştir. Ayrıca yine tarihi Osmanlı camilerinin resimleri de kubbe içine resmedilmiştir ki bu yönüyle günümüz camilerinden ayrılmaktadır. Kubbede yine çini panolarla dört halife isimleri hat yazısı şeklinde yazılmıştır. Bu yazılar sarı ve kobalt mavisi renkler kullanılarak nakşedilmiştir.

Caminin iç bölümünde pek çok hat yazısı bulunmaktadır.

Bu yazılardan en önemlileri şunlardır: Caminin kuzeydoğu duvarını süsleyen hat yazısı Fetih Suresi’nin 1. Ayeti olan “İnna Fetahna Leke Fethan Mübina” ayetidir. Kuzeybatı duvarında ise özel bir dua hat yazısı vardır:  “Subbuhun Kuddüsün Rabbuna Ve Rabbul Melaiketi Verruh”

Doğu ve batı giriş kapılarının hemen üstünde ise simetrik bir şekilde “Euzu Besmele” hatları yer alır ve hemen yanına da “İhlas Suresi” yazılmıştır. Böylelikle camiye giren Müslümanlara “Euzu Besmele” çekerek girmeleri kendilerine hoş bir şekilde hatırlatılmaktadır.

MİNARE

Caminin tek bir minaresi vardır ve bu minare son cemaat yerinin sağ köşesindedir. Dikdörtgen bir kaide üzerine kesik piramit geçişle tuğla örgülüdür ve silindirik minare gövdesi mevcuttur. Kaide kısmı beton sıvalıdır. Şerefe mukarnası hatırlatan kirpi dişli tuğla işçiliğine sahiptir. Şerefe demir korkulukludur ve şerefenin altında ve konik külah bitiminde aynı özelliklere sahip çini bordür mevcuttur. Minare gövdesinde üç adet dikdörtgen formunda aydınlık penceresi vardır ve içten 70 basamak mevcuttur.

KAVAKLI CAMİ / YUKARI CAMİ- ÇARŞI CAMİ

               Cumhuriyet Caddesi üzerinde, kendi adını verdiği Kavaklı Mahallesi'nde konumlanmaktadır. Selçuklular döneminde, 1118 yılında yapılmış olup Tavşanlı'nın bilinen ilk camisidir. Batı duvarındaki saçağın hemen altında bulunan kitabeden yapım tarihi okunmaktadır. Çeşitli tarihlerde onarım görmüş olup batı cephesinde 1798, doğu cephesinde ise en son tamir gördüğü 1949 tarihli kitabe yer almaktadır.

        Kavaklı Cami’sinin bir yörük tarafından yaptırıldığı ve caminin karşısına yolcuların gelip geçerken hayvanlarını koyması için bir yapı inşa ettirdiği söylenmektedir. Vakıf kayıtlarında Yukarı Cami veya Çarşı Cami olarak da ismi geçmektedir [5]. Yaklaşık 10.80 - 16.44 m boyutlarında dikdörtgen planlıdır. Caminin taş beden duvarları 80 cm kalınlığındadır. Yapının duvarları ahşap hatıllı moloz taş örgü üzeri nim sıvalıdır. Saçaklı kırma çatı, alaturka kiremit ile örtülüdür. Tuğla örgülü minaresi kuzeybatı cephesinin köşesinde yer almaktadır. Tek şerefesi vardır. Şerefe bölümünün altı üç sıra kirpi saçakla örülmüştür. Giriş kat pencereleri dikdörtgen formda ve kemerli niş içine alınmıştır. Son cemaat yerinin sonradan kapatılmış olduğu pencere oranları ve yapının malzemesinden anlaşılmaktadır. Yapıya bitişik olan minaresinin girişi söz konusu alan içerisindendir

KURŞUNLU CAMİ

        İlce merkezinde Kemal Zeytinoğlu caddesi Abacılar sokakta bulunan yapı günümüzde sağlam durumda, bakımlı ve ibadete açıktır. Diğer adı Hacı Veliyüddin Camiidir. Hacı Veliyüddin tarafından önceleri mescit olarak inşa edilmiştir. Mescidin ilk imamı da mescidi yaptıran Hacı Veliyüddin Efendi’dir. Yapılan bu mescidin yerine yeni bir cami inşa edilmiş̧ ve yapılan bu caminin kubbesi kurşunla kaplandığından dolayı da Kurşunlu Camisi denmiştir. Cami,1886 yılında yapılmıştır.

        Caminin ustası Mıh Ahmet’tir. İç kapıdaki kitabeyi ise Tarsus’ta medfun Afganistanlı Hacı Lenger Han yazmıştır. Cami içindeki hat yazıları Tavşanlılı hattat Bursalıların İbrahim ve talebelerinden Hacı Kadıların Mehmed Efendi (Özer) tarafından yazılmıştır.

        Boyamaları ise Şirinler’in Süleyman Efendi ile Kaşıkçı Bostancıoğlu tarafından yapılmıştır. Orta büyük bir kubbe, kenarlarında dört tarafında da yarım küçük kubbeler bulunur. Son cemaat yerinde üç küçük kubbe bulunur. Kesme taş ve aralarında tuğla hatıl kullanılmıştır. Kubbe kurşunla örtülmüştür.

        Yapının zengin beyaz alçı sıva üzeri kalem işi süsleme programı içinde en önemli iki kompozisyon mihrap nişirıin iki yanında yer alan Süleymaniye Camii ve Selimiye Camii tasvirledir. Minyatür .etkisi veren tasvirde yer alan zarif ağaç̧ figürleri daha çok dekoratif amaçla yerleştirilmiş̧ ve caminin iç mekanını zenginleştirmiştir.

        Yapının içinde ayrıca bir Roma mermer sütun başlığı, kürsü̈ olarak kullanılmaktadır. Gerek son cemaat yerinde kubbeleri taşıyan iki sütun gerekse vaaz kürsüsü̈ olarak kullanılan sütun başlığı ve harim giriş̧ kapısının sade silmeli, üçgen alınlıklı mermer söveleri Aizanoi (Çavdarhisar)'dan getirilmiştir.

        Caminin iç mekanını süsleyen bezemeler zengin programın yanı sıra birbiri ile gerek kompozisyon gerekse, renkler ve detaylar açısından uyumludur. Her cephede tekrarlanan düzeni ile bir bütünlük içindedir.

AĞALAR CAMİ

Yeni Mahalle, Bıçakçı Sokak üzerinde yer almaktadır. Mevcut caminin olduğu yerde önceden başka küçük bir caminin olduğu söylenmektedir. Eski cami yapım tarihi tam olarak bilinmezken, Tavşanlı Ayanı Kocamustafaoğlu Hacı Hüseyin Ağa tarafından yaptırılmıştır. Günümüz camisinin temeli 1940 veya 1941 yılında atılmıştır.

            Ağalar41 Camisinin iki girişi bulunmaktadır. Bunlardan kuzey cephesi girişinden harime, güney cephesi girişinden kadınlar namaz mekanına ulaşılır. Tavşanlı Ağalar Cami genelde düzgün olamayan kesme taşlarla yığma sistemde inşa edilmiştir. Bununla beraber cephe köşeleri ve pencere kenarları düzgün kesme taşlarla vurgulanmaktadır. Taş duvarlar taş silmelerle sonlanmakta ve silmelerin üzerinde Marsilya kiremit kaplı ahşap sistemde inşa edilmiş kırma çatı yer almaktadır. Kuzey cephe haricinde pencere açıklıkları birbirine benzer ve yuvarlak kemerlidir. Caminin minaresi güneybatısında yer almaktadır. Tek şerefeli minarenin tuğla gövdesi kesme taş kaide üzerindedir. Şerefe altı tuğlalarının çapraz dizilişi ile elde edilen beş sıra kirpi süslemelidir. Yapının dış duvarına bitişik devşirme çeşme yer almaktadır

ARAPZADE CAMİ

Caminin minaresindeki kitabeden, camiyi yaptıran şahsın Arapzade olarak anılan Hacı Mehmed Ağanın, Minareyi Miladi 1837 yılında yaptırdığı anlaşılmaktadır. Vakıf kaydındaki tarih ise H.1255- Miladi 1839 ‘dur.

        Bu caminin adı halk arasında Abdullah Efendiler Cami olarak da geçmektedir. Caminin özgün durumunda doğu, kuzey ve güney yönlerinden olmak üzere üç ayrı kapıdan girilmektedir. Batısındaki merdivenlerden hemen yan tarafında bulunan Abdullah Efendi Medresesine inilmektedir. Caminin doğu ve batısındaki merdivenler günümüzde kaldırılmış durumdadır.

BOYACILAR (KOCA MUSTAFAOĞLU) MESCİDİ

Ulucami Mahallesi, Kemal Zeytinoğlu Caddesi ile Bankalar Caddesi kesişiminde yer

almaktadır. Koca Mustafaoğlu Hacı Süleyman Ağa tarafından yaptırılmıştır. Yapı girişinde inşa yılı olarak 1875 ibaresi bulunmaktadır.

Üç katlı yapının, zemin katı ticarethane olarak kullanılmaktadır. Kemal Zeytinoğlu Caddesi üzerinden ahşap kapı ile girişi sağlanır. Üst katlara ahşap merdiven ile çıkılmaktadır. İkinci kat kuzey cephesi sokağa paralel çıkma yapmaktadır. Ayrıca çıkmanın orta aksında ahşap korkuluklu kavisli balkonu vardır. Geniş saçaklı kırma çatısı alaturka kiremit ile örtülüdür